LOKAAL: Safe Space: Moeders van Marokkaanse afkomst maken zich los van verstikkende familietradities: “Laat ze maar denken, wij doen ons ding”

Ze zien er geweldig uit, met hun gestifte lippen en hippe outfits. Niets doet vermoeden dat Hanane Madmar (40), Nacira Berkam (39) en Saliha Aoussar (40) twee jaar geleden mentaal aan de grond zaten. Gekraakt door een slecht huwelijk, door gebrek aan steun totaal verloren in de aanpak van hun kinderen. “De Marokkaanse cultuur is mooi, met lekker eten en prachtige trouwfeesten. Maar binnenskamers worden veel vrouwen onderdrukt door hun man of familie. Hier hebben we geleerd dat je eerst voor jezelf moet zorgen om goed te kunnen zijn voor je kinderen.” Hier, dat is het Antwerpse project Versterkend Vrouwen Netwerk, dat sinds 2019 al 120 mama’s van Marokkaanse origine hielp om zichzelf opnieuw uit te vinden. “Ik heb me in mijn leven nog nooit zo warm omringd gevoeld.”

De deur van Safe Space, een inloophuis in de Antwerpse Kerkstraat waar kwetsbare jongeren en vrouwen terecht kunnen voor hulp, begeleiding of gewoon ontspanning, staat altijd open. Misschien niet letterlijk, maar dat is wel het gevoel dat Hanane Madmar, Nacira Berkam en Saliha Aoussar hebben. “Ons traject is nu afgelopen. Jammer, voor mij had het mogen blijven duren”, zegt Hanane. “Maar ik spreek nog geregeld af in Safe Space, met Nacira en de andere vrouwen die ik hier heb leren kennen. Ze zijn mijn vriendinnen geworden. En als ik een probleem heb, kan ik altijd terecht bij onze coach Saida of bij psychologe Miryam. Safe Space is onze tweede thuis geworden.”

Hanane Madmar (40) uit Berchem maakt deel uit van de eerste groep vrouwen die in februari 2019 deelnam aan Versterkend Vrouwen Netwerk. Met steun van de stad Antwerpen wil dat project vrouwen, hoofdzakelijk mama’s in moeilijke gezinssituaties, sterker en onafhankelijker maken. Tijdens het programma, dat tien weken loopt, brengen de vrouwen eerst individueel en in groep hun vaak traumatiserende ervaringen in kaart. Vervolgens krijgen ze lessen en oefeningen in opvoeding, gezinsdynamiek en omgaan met obstakels. Er wordt ook hard ingezet op het leren uitbouwen van een eigen netwerk. Dat gebeurt onder begeleiding van Saida El Fekri, die eerder actief was bij de Federatie voor Marokkaanse Verenigingen en het CAW, en psychologe Miryam Belkadi.

Te streng

“Mijn dochter kende Safe Space van de activiteiten voor jongeren”, vertelt Hanane, mama van dochters van 20 en 16. “Op haar aanraden heb ik me aangemeld voor de vrouwenwerking. Ik heb lang getwijfeld, maar nu weet ik hoe belangrijk dit is geweest voor mijn gezin en voor mezelf. Ik ben in Marokko opgegroeid en heb thuis nooit veel meegekregen over opgroeien en opvoeding. Omgaan met tieners die puberen? Ik had daar niet de juiste vaardigheden voor. Ik maakte van alles een drama. Te laat thuiskomen, een slecht rapport, buitenshuis afspreken: ik was streng, te streng. Daardoor verlies je het contact met je kinderen. Hier heb ik geleerd om rustig te blijven en op een positieve manier te communiceren. Ook letterlijk: hoe ik mijn lichaam en hoofd moet draaien om duidelijk te maken dat ik opensta voor het gesprek.”

Nacira Berkam (39) uit Mortsel, mama van vier jongens tussen 15 en 23, pikt daar direct op in. Ze ziet eruit als een zelfverzekerde en enthousiaste vrouw. Later zal ze vertellen dat ze twee jaar geleden compleet aan de grond zat. Verslaafd aan pillen en zwaar depressief. “Het mooie aan dit project is dat we alles wat we hebben meegemaakt in alle openheid en vertrouwen kunnen delen. Dat geeft een veilig gevoel”, zegt ze.

“In het begin was ik bang om te praten. Ik schaamde me over mijn situatie. Ik was geïsoleerd, had geen vrienden en weinig contact met familie. Die heeft me uiteindelijk een mes in de rug gestoken. Daardoor kost het me moeite om vertrouwen te geven. Ik ben gescheiden van mijn man. In onze gemeenschap is dat een schande. Hier in de groep hoorde ik gelijkaardige verhalen. Ik werd niet scheef bekeken, maar kreeg begrip en respect. Ik heb me in mijn leven nog nooit zo warm omringd gevoeld als hier in Safe Space.”

Diep ongelukkig

Nacira werd in Antwerpen geboren in een gezin met elf kinderen. Ze is negentien jaar getrouwd geweest en is vijf jaar officieel gescheiden. “Ik ben uitgehuwelijkt op mijn 15de. Na mijn eerste bevalling – ik was toen 16 – heb ik mijn middelbaar afgemaakt. Omdat mijn man slecht Nederlands sprak en daardoor moeilijk een job vond, heb ik altijd moeten werken. Als zorgkundige. Dat was niet mijn droom. Ik wilde dokter worden, chirurg, maar ik heb nooit de kans gekregen om te studeren. Een vrouw die uit gaat werken, dat was eigenlijk taboe in de familie. Mijn man was er ook boos om, maar financieel kon het niet anders.”

“Twintig jaar lang heb ik fulltime voor anderen gezorgd. Voor mijn gezin, voor zijn familie, voor mijn familie, maar nooit voor mezelf. Ik ging uit werken, deed het huishouden, zorgde voor de kinderen, hielp met hun huiswerk en vervulde alle wensen van de familie. Ik was een wrak, altijd uitgeput, prikkelbaar en diep ongelukkig. En ik kon nergens terecht met mijn problemen.”

Saliha Aoussar (40), mama van vijf kinderen tussen 21 en 10 jaar, knikt. Ze herkent zich helemaal in het verhaal van Nacira. “Ik ben getrouwd op mijn 17de, ik was nog een kind. Ik wist niks over seksualiteit, zwangerschap, een kind krijgen en opvoeden. Mijn ouders hebben daarover nooit gesproken, dat was taboe.”

“Mijn huwelijk was een hel. Ik kreeg niets van hem: geen aandacht, geen liefde, geen geld. Hij heeft me al die jaren opgesloten. Ik mocht alleen buitenkomen als hij het wilde. Ik mocht mijn familie alleen zien als hij het wilde, niet als ik er nood aan had. Als ik kip voor hem klaarmaakte, zei hij dat hij schaap wilde, alleen om te laten voelen dat hij de baas was. Nederlands heb ik geleerd van mijn kinderen en van de televisie, lessen heb ik nooit mogen volgen. Mijn man was ook extreem jaloers.”

“Ik heb het 21 jaar volgehouden, nu zit ik in een scheiding. Hij heeft me bedrogen met een ander. Hij is nu weg, ik ben achtergebleven met vijf kinderen. Zonder werk, zonder diploma, zonder kennis, ook niet van mijn rechten als gescheiden vrouw. Ik heb heel diep in de put gezeten. Ik bleef maar in rondjes denken: wat is er mis met mij, ik heb hem toch alles gegeven wat hij wilde. En wat heb ik gekregen? Alleen pijn en eenzaamheid.”

Kolonel

Door de problemen in haar huwelijk en haar isolatie raakte Saliha ook de pedalen kwijt in de opvoeding van haar kinderen. “Ik wist niet hoe ik mijn pubers moest aanpakken. Omdat ik me machteloos voelde en geen steun of hulp kreeg van mijn man, handelde ik als een kolonel: ik was heel streng, begon bij elk probleem te roepen. Als ze niet op tijd thuis waren, als ze te veel met hun gsm bezig waren, als ik merkte dat er eentje had gerookt of van school wilde veranderen. Het eindigde altijd hetzelfde: ik werd boos en sloot me urenlang huilend op in mijn slaapkamer.”

“Een van mijn zonen is thuis vertrokken, hij is 16. Hij is bij een vriendin ingetrokken en is maanden niet naar school geweest. Dankzij dit project heb ik geleerd dat elk kind zijn eigen karakter heeft, dat je geduld moet hebben en moet luisteren, zonder direct je mening te geven. Ik heb mijn zoon gebeld en gezegd dat ik hem miste, dat ik leuke dingen met hem wilde doen. Hij wist niet wat hij hoorde. Ben jij dat wel, mama, vroeg hij.”

“Luisteren is heel belangrijk”, pikt Hanane in. “Laat je oma thuis, dat hebben we hier geleerd. Oma’s zijn moeialletjes: ze onderbreken, oordelen snel en geven ongewenst advies. Als je pubers respect toont, hebben ze ook respect voor jou. En je moet altijd een deurtje openlaten, samen op zoek gaan naar een oplossing en je kinderen voorhouden dat als iets mislukt het de volgende keer beter zal gaan. Ik heb dat stap voor stap moeten leren. Nu heeft alles in mijn hoofd een plaats gekregen. En ik heb neen leren zeggen. Ik weet waar mijn grenzen liggen en ik ben niet langer bang van de reacties van anderen. Ook niet van familie.”

“Na mijn scheiding ben ik in de psychiatrie beland”, vertelt Nacira. “Ik kon het als alleenstaande mama van vier niet meer aan. Mijn ex heeft de kinderen en mij fysiek en psychisch mishandeld. Ik heb voor de kinderen hulp gezocht bij Vagga (Vereniging Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg Antwerpen), er is ook thuisbegeleiding geweest. Maar desondanks raakte ik mezelf steeds meer kwijt. Ik heb therapie gevolgd, heb jarenlang pillen geslikt, maar ik was een zombie en vond de kracht niet om mijn problemen aan te pakken.”

“Door te praten met vrouwen die hetzelfde hebben meegemaakt, ben ik op adem kunnen komen. Ik vraag me nu af waarom ik mezelf zo in de steek heb gelaten. Ook qua verzorging en kleding. Ik liep de hele dag in pyjama, het interesseerde me niet meer. Hier ben ik helemaal opengebloeid, ik voel me sterk en heb het gevoel dat ik alles aankan. Ook de kinderen merken hoe ik veranderd ben. Ze stimuleren me nu om meer tijd voor mezelf te maken.”

“In deze groep zijn er geen oordelen, er is geen schuld of schaamte”, zegt Hanane. “We voelen ons veilig en durven over alles te praten. Ik durf nu ook met mijn dochters over seksualiteit praten. Dat was vroeger ondenkbaar. Als er iets scheelt, komen ze naar mij, omdat ze weten dat ik nu ‘chill’ ben. Ze hebben meer moed in het leven. Vroeger durfden ze me niets te vragen. Naar een vriendin gaan of naar de stad, ik werd altijd direct boos. Nu hebben we duidelijke maar redelijke afspraken gemaakt. Ik ben blij dat ze nu eerlijk durven zijn en niets verzwijgen.”

“Ik ben ook altijd heel streng geweest, en dat ben ik nog”, zegt Nacira. “Maar toch is het met een van mijn zonen misgelopen. Hij is op het verkeerde pad geraakt en heeft moeten boeten. Ik dacht dat ik hem kwijt was, maar dankzij dit project heb ik hem goed kunnen opvangen. Als het eerder was gebeurd, had ik hem uit onmacht en zwakte misschien in de steek gelaten.”

“Niet op zoek naar een man”

De zelfzekerheid spat van deze vrouwen af. In hun woorden, maar ook in hun uiterlijk. Of dat geen negatieve reacties uitlokt? “Wij verzorgen ons, kleden ons mooi, gebruiken make-up. Dat doet mensen opkijken, ja”, zegt Nacira. “Sommigen denken dat ik op het slechte pad ben. Of ze vragen of ik op vrijersvoeten ben. Ja, ik voel me vrij, maar ik ben niet op zoek naar een man. Ik heb net mezelf teruggevonden. Ik ben wel van plan om een opleiding te beginnen.”

Hanane: “Veel vrouwen die aan dit project hebben deelgenomen, zijn een opleiding gestart en willen zelfstandig schoonheidsspecialiste of cateraar worden. Wat anderen van ons denken? Laat ze maar denken, wij doen ons ding. Ik heb zelfs een cursus zelfverdediging en weerbaarheid gevolgd, en bokslessen. Om de frustraties te lossen, en omdat het goed is voor mijn zelfbeeld: ook als vrouw kan je je verdedigen.”

“Wij zijn Saida en Miryam ontzettend dankbaar om ons opnieuw in onszelf te doen geloven”, aldus Nacira. “Nu zijn wij ambassadeurs voor andere vrouwen. Versterkend Vrouwen Netwerk verdient het om uit te breiden, want er zijn nog zo veel moeders die in dezelfde situatie zitten als wij vroeger. Vrouwen die gevangenzitten in hun huis en in hun lichaam. En voor alle duidelijkheid: dat heeft niets met ons geloof te maken, maar alles met tradities en cultuur.”

“Nieuwe kandidaten voor ons traject dienen zich vanzelf aan, want onze vrouwen stralen hun herwonnen kracht spontaan uit”, vertellen coach Saida El Fekri en psychologe Miryam Belkadi van Safe Space. “We vangen nu zelfs signalen op van mannen die een gelijkaardig traject willen volgen.”

Het project Versterkend Vrouwen Netwerk is geïnspireerd op WomenSchools van de internationale non-profitorganisatie Women without Borders. WomenSchools wil vrouwen weerbaarder maken in hun rol als opvoeder, zodat ze sterker staan bij veranderingen in hun kroost richting radicalisering, asociaal gedrag en het ondermijnen van ouderlijk gezag. “Ons project werkt absoluut preventief, want alles begint bij de moeder, de steunpilaar van het gezin”, zegt Saida El Fekri. “Als we de moeders mee hebben in ons verhaal, dan volgt ook de rest van het gezin.”

“Wanneer kinderen zich thuis veilig voelen en niet constant verwijten te horen krijgen, zullen ze minder snel op straat gaan rondhangen en met foute vrienden in contact komen. Safe Space was oorspronkelijk vooral een inloophuis voor jongeren. Via hen zijn we in contact gekomen met de moeders, bij wie duidelijk een grote hulpvraag was.”

Tien weken, drie fases

De deelnemende vrouwen doorlopen een traject in drie fases. “Eerst laten we de vrouwen aan zelfreflectie doen: wie ben ik, wie was ik en wat zijn mijn dromen? Dat is de meest emotionele en confronterende fase, omdat oude wonden worden opengereten. De vrouwen komen tot het besef dat ze hun hele leven voor een ander hebben geleefd en niet hebben mogen zijn wie ze willen zijn. Ze ontdekken ook waarom ze zich zo slecht voelen en waar hun psychosomatische klachten vandaan komen.”

In een tweede reeks sessies leren de vrouwen over gezinsdynamiek en hoe ze veiligheid en vertrouwen binnen het gezin kunnen handhaven. “Ze krijgen communicatievaardigheden aangeleerd en we reiken hen tools aan om conflicten op te lossen. We leren hen vanuit de inzichten van de ontwikkelingspsychologie omgaan met rebellerende pubers. In veel gezinnen wordt er, altijd vanuit de beste intenties, zeer streng gereageerd op afwijkend gedrag. Het gebeurt dat de relatie tussen ouders en kinderen explodeert en dat er zelfs fysiek geweld wordt gebruikt. Daardoor komt het vaak tot een breuk, waardoor kinderen moeten worden geplaatst.”

In een derde fase krijgen de vrouwen informatie over de sociale kaart. “Over het beleid in het algemeen, maar ook over onderwijs, het vrijetijds- en zorgaanbod en over hun rechten. We leren hen tijdig hulp in te roepen. En we stimuleren hen om hun rol in de samenleving actief op te nemen en zich te laten zien: aan de leerkrachten, aan de sportleraar, en ook aan de vrienden van wie ze denken dat ze een slechte invloed hebben op hun kinderen. We geven onze vrouwen ook burgerzin mee. Veel van hen hebben als vrijwilliger meegewerkt in de vaccinatiecentra, anderen hebben voedselpakketten samengesteld voor minderbedeelden.”

Wees waakzaam

Na tien weken is het traject afgelopen, maar de vrouwen kunnen nog altijd terecht bij Safe Space als ze daar nood aan hebben. “We hopen op termijn te kunnen uitgroeien tot een echt vrouwenhuis”, zegt Miryam Belkadi. “De vrouwen zijn immers geprikkeld en willen verder werken aan zichzelf. Velen kiezen voor een opleiding. We werken al samen met het volwassenenonderwijs, maar we willen dat graag nog uitbreiden.”

Saida El Fekri haalt het voorbeeld aan van een moeder van vier die na twintig jaar huwelijk gescheiden is van haar man. “Na een orthodox, zeer vroom en teruggetrokken leven, zonder sociaal opvangnet. Toen haar man besloot een tweede vrouw te nemen, was de maat vol. Ze wilde niet in een polygamisch systeem leven en is alleen van nul opnieuw moeten beginnen. Twee jaar later staat ze sterk in haar schoenen en heeft ze met onze hulp haar eigen zaak opgestart. Dat soort verhalen komt meer en meer voor. Daarom drukken wij de moeders op het hart: wees waakzaam en voed uw dochters niet zo op dat ze zich alleen maar schikken en gehoorzamen. De meest succesvolle relaties zijn die waarin vrouwen stevig in hun schoenen staan.”

Versterkend Vrouwen Netwerk krijgt nog tot en met 2024 financiële steun via het kabinet van de Antwerpse schepen van Sociale Zaken Karim Bacher (Vooruit). “We hopen op verlenging en uitbreiding. Zeker nu we ook signalen opvangen van mannen die een gelijkaardig traject willen volgen nadat ze hun vrouwen hebben zien openbloeien. Daarom denken we eraan een soort van try-outprogramma voor mannen uit te werken.”

Ga naar Vooruit Antwerpen